اسماعیل جرجانی در سال ۱۰۴۲ میلادی در جرجان در شمال شرقی ایران نزدیک دریای خزر (امروزه گرگان) متولد شد. در قرن ۴ جرجان شهر مهمی بود که با حمله مغلول ها بسیار خسارات دید و شهر به کلی ویران شد شهر جدید یعنی گرگان امروزه در کنار این شهر ویران شده بنا شده است.
قبل از جرجانی و بعد اسلام همه کتاب ها در ایران به زبان عربی نگارش میشد اما جرجانی اولین کسی بود که به زبان فارسی کتاب بسیار مهمی را نوشت.
اسماعیل پزشکی بود که در دربار شاه خارزم قطب الدین محمود خدمت میکرد . جرجانی مراحل مقدماتی تحصیلات خود را نزد عبدالرحمان بن علی بن ابی صادق شاگر ابن سینا و از افراد با نفوذ سلسله خوارزمی در شهر نیشابور گذراند.
سپس جرجانی برای ادامه کار خود به خوارزم به عنوان پزشک دربار رفت. کتاب جامع او در در مورد علم پزشکی به عنوان ذخیره خوارزم شاهی (گنجینه خوارزم شاه ۱۱۱۲م) قدیمی ترین دایرت المعارف پزشکی در زبان فارسی است که به سه زبان اردو، عبری و ترکی هم ترجمه شده است. علت نامگذاری این کتاب به همین نام هم محل زندگی او یعنی خوارزم بود . انجلس کشیک فرانسوی میگوید که : کتاب ذخیره خوارزمشاهی تا زمان صفویه یعنی بعد ۶۰۰ سال از تالیف آن رایج ترین کتاب پزشکی بود.ذخیره خواررم شاهی از ۱۰ جلد با مقدمه ای طولانی تشکیل شده است که یکی از اولین انها به طور وسیع ساختار بدن انسان را شرح داده است که شامل تمام اطلاعات آناتومی تا آن زمان بوده است.
کتاب ذخیره خوارزمشاهی از نظر فصل بندی بسیار شبیه به کتاب قانون ابن سینا است ولی جرجانی برخی از جزئیات ارائه شده توسط جالینوس و ابن سینا را مورد انتقاد قرار داد. برای نمونه در اناتومی عصب بینایی بر خلاف ابن سینا، نظریه جالینوس را قبول دارد . در جلد پنجم ، جرجانی به طور موشکافانه سه ترکیب مایع بدن یعنی مایع داخل عروقی ، مایع بینابنی و سه ترکیبی که سازنده مواد داخل بافتی هستند را شرح میدهد.
جلد های ذخیره خوارزمشاهی به شرح زیر است :
جلد اول : آناتومی و فیزیولوژی
جلد دوم : پاتوفیزیولوژی عمومی
جلد سوم :بهداشت و تغذیه
جلد چهارم :تشخیص افتراقی بیماری ها
جلد پنجم : تب و طبقه بندی ان
جلد ششم : درمان
جلد هفتم : بیماری های عفونی
جلد هشتم :زیبا شناسی
جلد نهم : سم شناسی
جلد دهم :فارماکولوژی
با توجه به اینکه پزشکان قدیمی ایرانی جهان را متشکل چهار ماده آتش، آب خاک و هوا را مواد تشکیل دهنده جهان میدانستند و در کتاب های خود به انها اشاره میکردند کتاب ذخیره هم از این قانون مستثنی نبود با توجه به این قانون ۹ حالت را برای انسان تعریف کرده بودند. ۴ تا ساده و ۴ تا ترکیبی (دموی ، صفرایی ، مالیخولیایی ، بلغمی) و یک حالت هم نرمال و ایده ال بود . این خو و عادت ها متفاوت با سن و حتی با اب و هوا و چهار فصل سال و چهار جهت جغرافیای بود.
Trigrams هشت تایی چینی در پزشکی که توسط Taihao Feng اختراع شده بود تا حدودی شبیه به این بود ولی Trigramsپیچیده و بیشتر محاسباتی بود.
جرجانی چندین جلد از کتاب خود را به بیماری های پزشکی اختصاص داده بود. در جلد هفتم ، جرجانی به طور ظریف عفونت های پوستی را معرفی میکند و بر اساس نوع زخم انها را دسته بندی میکند . او همچنین برای سلامتی پوست فصل جداگانه ای را در نظر میگیرد . در بحث فوق العاده و شگفت انگیر در بحث تومورها ، ضایعات را به دو دسته نرم و سخت به نام های ساغیروس و سرطان دسته بندی میکند (کرب / کنسر). او معتقد بود که سرطان در زنان بیشتر است و تشخیص آن در مراحل اولیه سخت است و زمانی میتوانیم ان را تشخیص دهیم که دیگر نمیتوانیم ان را درمان کنیم. او در ادامه می افزاید که اگر سرطان دور از اندام های حیاتی باشد باید آن را به طور کامل و با ریشه هاش قطع کرد و او در ادامه توضیح میدهد که چگونه سینه زنی را مبتلا به سرطان سینه بود را به این صورت درمان کرده است.
یکی از کتاب های جرجانی خوف علایی است که اولین کتاب راهنمایی در مورد پزشکی است این کتاب طوری بود که همیشه سربازان و جنگویان خوارزمی آن را در چکمه های خود نگه داری میکردند .
جرجانی تمام شرایط جغرافیایی ، آب هوایی و بیماری های رایج محل زندگی خود را با جزئیات تمام ذکر کرده است. همچنین ذکر شده است که او اولین کسی بود که رابطه گواتر و اگزوفتالمی را کشف کرد. دو کتاب الاغراض الطبیه و خفیه (یا خوفیه) العلاج دو کتابی هستند که جرجانی به طور خلاصه از ذخیره خوارزمشاهی خلاصه نویسی کرده بود تا دانشجویان پزشکی از ان به عنوان کتاب راهنما استفاده کنند . کتاب ذوبدات الطب توسط جرجانی نگارش شده است که تاریخ نگارش آن معلوم نیست و این کتاب در موضوع پزشکی و آناتومی است . جرجانی سپس به مرو پایتخت سلطان سنجر بن ملکشاه سلجوقی رفت و در همان جا فوت کرد .
نام او به درخشانی در طب بعد اسلام در ایران میدرخشد و وظیفه مسلم ما علوم آزمایشگاهییان و پزشکان است که نام این حکیم بزرگوار را فراموش نکنیم و همیشه به خوبی یاد کنیم. حالا دوستان متوجه شدید که ولادت چه کسی را به عنوان روز علوم انتخاب کرده اند ؟! کسی که همتراز ابن سینا بود و کتابی مانند او نگاشته ! امیدواریم که این روز پیام اور خوشی برای همه بچه های و کارمندان زحمت کش علوم ازمایشگاهی باشد انشا…
طبیب زبردست گرگانی، در سال ۵۰۴ هجری رهسپار خوارزم و دربار قطب‌الدین‌محمد سرسلسله خوارزمشاهیان که دربارش مجمع فضلا و دانشمندان بود شد. وی در خوارزم مسئولیت بیمارستان بزرگ آن دیار را پذیرفت.
حکیم سید‌اسماعیل جرجانی در اولین سال حضورش در خوارزم تدوین کتاب عظیم خود ذخیره خوارزمشاهی را که مشتمل بر ۷۵۰هزار اصطلاح مرتبط با علم پزشکی بود به پایان برد.
جرجانی علاوه بر ذخیره خوارزمشاهی دارای آثار دیگری در زمینه علم پزشکی همچون خفی‌علایی، طب الملوکی، الاغراض‌الطبییه و یادگار نیز میباشد که بسیاری از آنان راهگشای طبیبان آن عصر و نیز مشخص‌کننده روش پزشکان گذشته برای طبیبان فعلی میباشد. از این روست که بسیاری جرجانی را در ترازوی زمان یکی از بزرگترین پزشکان آن عصر دنیا نامیده‌اند.
نکته جالب اینجاست که در آن عصر که زبان عربی در ایران بزرگ رایج بود حکیم جرجانی آثارش را به زبان پارسی نگاشته است.
منبع : pezeshk.us
